O obecności dzieła św. Teofana Rekluza w polskiej refleksji

Justyna Kroczak

doi:10.34768/fp2023a7

Autor

Justyna Kroczak Uniwersytet Zielonogórski
https://orcid.org/0000-0002-7332-989X Justyna Kroczak

DOI: https://doi.org/10.34768/fp2023a7

Słowa kluczowe

Teofan Rekluz • Święty z Wyszy • Filokalia • Jan Pryszmont • Piotr Nikolski • teologia prawosławna

Abstrakt

Św. Teofan Rekluz (Gieorgij Goworow, zm. 1894) zapamiętany został przez teologów i badaczy dzięki swym oryginalnym, ale mieszczącym się w tradycji rosyjskiego hezychazmu, pismom ascetyczno-moralnym. Ten biskup i święty był także autorem monumentalnego, pięciotomowego rosyjskiego wydania Filokalii (Dobrotolubija). Jego droga duchowa wiodła od pracy naukowej w Seminarium Duchowym, poprzez funkcję biskupa tambowskiego i szackiego aż do życia zamkniętego w Pustelni w Wyszy. Uważa się go zarówno za teoretyka, jak i praktyka życia ascetycznego opartego na wschodniej tradycji duchowej. Cała jego nauka i pouczenia związane były z modlitwą Jezusową, rolą serca w modlitwie i hezychazmem. W pracy Słowo o modlitwie twierdził, że „sprawa modlitwy w życiu chrześcijańskim jest najważniejsza”. Dążenie serca do Boga powinno być celem człowieka; nie zawsze jest to łatwe, ale dzięki wytrwałości każdy może cel ten osiągnąć. Święty Teofan uczył, jak wejść w dialog modlitewny z Bogiem. Jednym z najważniejszych ćwiczeń duchowych było, według niego, kształtowanie serca – środkiem do celu była tu pobożność i zwrócenie umysłu ku Bogu. Dzieło tego teologa jest znane w Polsce nie tylko w środowisku prawosławnym, ale także katolickim, gdzie powstała nawet monografia na jego temat (Jan Pryszmont). Mimo to czuje się pewien niedosyt – istnieją jedynie dwa przekłady jego pism oraz kilkanaście rozproszonych artykułów. W artykule przedstawiam twórczość św. Teofana w kontekście rosyjskiego hezychazmu, wskazuję także te jej aspekty, które najbardziej interesują polskich badaczy oraz kreślę perspektywy możliwego rozwoju badań nad myślą teologa.

Liczba wyświetleń

2024

Dane do pobrania nie są jeszcze dostępne.

Biogram autora

Justyna Kroczak, Uniwersytet Zielonogórski

Adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego. Autorka książek: Pawła Florenskiego filozofia wszechjedności (Warszawa 2015) oraz Kultura filozoficzna Dawnej Rusi (Warszawa 2020).

Bibliografia

Afanasjew M., Kościół Ducha świętego, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1974, nr 3.
[Google Scholar]

Afanasjew M., Kościół Ducha świętego – cd., „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1974, nr 4.
[Google Scholar]

Agnia (Cicha), Św. Ambroży z Optiny, „Bratczyk” 2002, nr 254.
[Google Scholar]

Andrejuk J., Doświadczenie mistyczne św. Serafina z Sarowa, Warszawa 1983 (praca magisterska ChAT).
[Google Scholar]

Andronowska S., Modlitwa Jezusowa, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1975, nr 4.
[Google Scholar]

Arseniew M., Doświadczenie religijne Apostoła Pawła, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1978, nr 3-4.
[Google Scholar]

Biesiady z Motowiłowym, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1981, nr 1-2 (przeł. H. Paprocki).
[Google Scholar]

Charkiewicz J., Starzec Ambroży Optiński, „Wiadomości PDB-G” 1999, nr 4.
[Google Scholar]

Choruży S., Hezychazm dzisiaj: asceza prawosławna jako dziedzictwo ogólnochrześcijańskie, przeł. Ł. Leonkiewicz, „Zeszyty Naukowe Centrum Badań im. Edyty Stein” 2011, t. 7: Kultura prawosławna, red. D. Jewdomikow, B. Brzeziński, N. Przybylska.
[Google Scholar]

Cieślik I., Starcy pustelni optyńskiej, Kraków 2005.
[Google Scholar]

Cyrek O., Hezychastyczna koncepcja przebóstwienia (theosis) w ujęciu Grzegorza Palamasa (1296-1359) i jej wpływ na paletę barwną ruskich ikon XIV i XV wieku, „Rocznik Teologiczny ChAT” 2012, (54) z. 1-2.
[Google Scholar]

Doroszkiewicz B., Mistyka św. Serafina z Sarowa, Warszawa 1981 (praca magisterska ChAT).
[Google Scholar]

Dzieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. Łużny, Lublin 1988.
[Google Scholar]

Fiedotow G., Święci Rusi (X-XVII w.), przeł. H. Paprocki, Bydgoszcz 2002.
[Google Scholar]

Florenski P., Ikony modlitewne św. Sergiusza, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1976, nr 1-2, przeł. Z. Podgórzec.
[Google Scholar]

Florenski P., Ławra Troicko-Sergiejewska i Rosja, [w:] idem, Ikonostas i inne szkice, przeł. Z. Podgórzec, Białystok 1997.
[Google Scholar]

Glaeser Z., Święty Serafin z Sarowa i jego pouczenia ascetyczno-duchowe, „Summarium” 1993-1994, nr 22-23.
[Google Scholar]

Gogol M., List do optińskich starców, przeł. E.K., „List Informacyjny. Pismo Rady Diecezjalnej Młodzieży przy Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 1989, nr 1.
[Google Scholar]

Hryniewicz W., Boska liturgia życia, „Więź” 1975, nr 1.
[Google Scholar]

Jarocewicz P., Święty Ambroży z Optino jako duszpasterz prawosławny, Warszawa 1994 (praca magisterska ChAT).
[Google Scholar]

Jasman K., Istota życia chrześcijańskiego według św. Serafina z Sarowa, „W Drodze” 1992, nr 6.
[Google Scholar]

Kadylak J., Hezychazm, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1977, nr 3-4.
[Google Scholar]

Kanonizacje Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (Dymitr Doński, Andrzej Rublow, Maksym Grek, Makary, Paisjusz Wieliczkowski, Ksenia, bp Ignacy Brianczaninow, Ambroży Optyński, bp Teofan Zatwornik), „Za i Przeciw” 1989, nr 5.
[Google Scholar]

Kempfi A., Patron Rosji św. Sergiusz z Radoneża i jego życiorys pióra Epifaniusza, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1984, z. 1.
[Google Scholar]

Kempfi A., Św. Serafin Sarowski eremita i cudotwórca, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1985, z. 2.
[Google Scholar]

Kiejzik L., Przyczynek do problematyki filozofii imienia: tożsamości i różnice stanowisk Sergiusza Bułgakowa i Aleksego Łosiewa, [w:] Palamas, Bułgakow, Łosiew. Rozważania o religii, imieniu Bożym, tragedii filozofii, wojnie i prawach człowieka, red. L. Kiejzik, Warszawa 2010.
[Google Scholar]

Klinger J., O istocie prawosławia, Warszawa 1983.
[Google Scholar]

Kowalska H., Kultura i eschatologia: Moskwa wieku XVII, Kraków 2007.
[Google Scholar]

Kowalska H., Kultura staroruska, XI-XVI w. Tradycja i zmiana, Kraków 1998.
[Google Scholar]

Kozłowski R., Z eklezjologii o. Mikołaja Afanasjewa, „Elpis” 2003, z. 7-8.
[Google Scholar]

Kroczak J., Saint Theophan the Recluse oeuvre and reception of his thought in Poland, [w:] Russian thought in Europe. Reception, polemics, developement, red. T. Obolevitch, T. Homa, J. Bremer, Kraków 2013.
[Google Scholar]

Księga imion Świętych, red. H. Fros SJ, F. Sowa, t. 5, Kraków 2004.
[Google Scholar]

Kumor B., Historia Kościoła, t. 7, Lublin 2001.
[Google Scholar]

Leśniewski K., „Nie potrzebują lekarza zdrowi...” Hezychastyczna metoda uzdrawiania człowieka, Lublin 2006.
[Google Scholar]

Leśniewski K., Droga do zbawienia w świetle zachowanych pouczeń św. Serafina z Sarowa, „Arche. Wiadomości Bractwa” 1999, nr 4-5.
[Google Scholar]

Literatura staroruska, wiek XI-XVII. Antologia, oprac. W. Jakubowski, R. Łużny, Warszawa 1971.
[Google Scholar]

M.W., Święty Sergiusz z Radoneża, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1975, z. 1-2.
[Google Scholar]

Metropolita Sawa (Hrycuniak), Modlitwa Jezusowa, [w:] Prawosławie. Światło prawdy i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999.
[Google Scholar]

Mień A., O modlitwie domowej, „List Informacyjny. Pismo Rady Diecezjalnej Młodzieży przy Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 1995, nr 1.
[Google Scholar]

Mnisi Góry Atos o duchowości prawosławnej, oprac. G. Krańczuk, Hajnówka 1995.
[Google Scholar]

Modzelewska B., św. Teofan Rekluz, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 19, Lublin 2013.
[Google Scholar]

Niemczyk W., Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1962 (R. 4).
[Google Scholar]

Nikolski P., Miejsce medytacji w prawosławnej kulturze ascetycznej, [w:] Medytacja. Postawa intelektualna, sposób poznania, gatunek dyskursu, red. T. Kostkiewicz i M. Saganiak, Warszawa 2010.
[Google Scholar]

Nikolski P., Wprowadzenie, [w:] Św. Teofan Rekluz, Droga do zbawienia, przeł. P. Nikolski, Kraków 2002.
[Google Scholar]

Nikolski P., Znaczenie tradycji ascetycznej w dialogu ekumenicznym, [w:] Żyć ekumenią w Kościołach lokalnych, red. P. Jaskóła, R. Porada, Opole 2003.
[Google Scholar]

Nowi święci rosyjscy. 1000-lecie chrztu Rusi, „Zorza” 1988, nr 1.
[Google Scholar]

Nowosielski J., Inność prawosławia, Białystok 1998.
[Google Scholar]

Obolevitch T., Od onomatodoksji do estetyki. Aleksego Łosiewa koncepcja symbolu. Studium historyczno-filozoficzne, Kraków 2011.
[Google Scholar]

Obolevitch T., Sergiusza Bułgakowa i Aleksego Łosiewa filozofia imienia, [w:] Palamas, Bułgakow, Łosiew. Rozważania o religii, imieniu Bożym, tragedii filozofii, wojnie i prawach człowieka, red. L. Kiejzik, Warszawa 2010.
[Google Scholar]

Ochał A., Rola Pustelni Optina w życiu i działalności wielkich pisarzy rosyjskich, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyjsko-słowiańskie. IV Kongres Teologów Polskich, Lublin 12-14 X 1989, red. A. Kubiś, M. Rusecki, Lublin 1994.
[Google Scholar]

Paisjusz Wieliczkowski, O modlitwie umysłu albo modlitwie wewnętrznej, przeł. J. Kuffel, Białystok 1995.
[Google Scholar]

Pańkowski J., Życie, działalność i twórczość św. Ignacego Brianczaninowa, „Elpis” 2006, z. 13-14.
[Google Scholar]

Paprocki H., Bibliografia czasopisma teologicznego „Elpis” 1926-1937, „Elpis” 1999, z. 1.
[Google Scholar]

Paprocki H., Recepcja rosyjskiej myśli religijnej w Polsce, „Elpis” 2005, z. 11-12.
[Google Scholar]

Paprocki H., Studium teologii prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1973, nr 4.
[Google Scholar]

Piekarska-Winkler D., Ruski ideał świętości, „Rocznik Teologiczny ChAT” 2006 (48, 1-2).
[Google Scholar]

Pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa (988-1988) na ziemiach wschodniej słowiańszczyzny od Rusi Kijowskiej do Rosji, Ukrainy i Białorusi, oprac. R. Łużny, Lublin 1994.
[Google Scholar]

Polskie badania filozofii rosyjskiej, cz. 1, red. L. Kiejzik, J. Uglik, Warszawa 2009.
[Google Scholar]

Polskie badania filozofii rosyjskiej, cz. 2, red. L. Kiejzik, J. Uglik, Warszawa 2012.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Bp Teofan Pustelnik – moralista prawosławny (1815-1894). Życie i twórczość, „Studia Theologica Varsaviensia” 1977, nr 15.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Doktryna moralna prawosławnego biskupa (Teofana Pustelnika) przedmiotem pracy habilitacyjnej teologa rzymskokatolickiego, „Rodzina” 1973, nr 29.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Historia teologii moralnej, Warszawa 1987.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Podstawowe założenia doktryny moralnej bpa Teofana Pustelnika, „Studia Theologica Varsaviensia” 1978, nr 2.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Pokuta w prawosławiu, „Ateneum Kapłańskie” 1977 (89), z. 1.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Prawosławna teologia moralna. Próba określenia specyfiki, „Collectanea Theologica” 1975, nr 2.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Przemiana człowieka duchowego. Specyficzne wartości biznatyjsko-słowiańskiej duchowości i myśli moralnej, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyjsko-słowiańskie. IV Kongres Teologów Polskich, Lublin 12-14 X 1989, red. A. Kubiś, M. Rusecki, Lublin 1994.
[Google Scholar]

Pryszmont J., Życie chrześcijańskie jako realizacja zbawienia. Doktryna moralna biskupa Teofana Pustelnika, Warszawa 1979.
[Google Scholar]

Pustelnik z Zagorska (św. Sergiusz), „Papieskie Intencje Misyjne” 1985, nr 4.
[Google Scholar]

Radziukiewicz A., Dla przebudzenia grzeszników, „Przegląd Prawosławny” 2003, nr 3.
[Google Scholar]

Recepty św. Ambrożego, oprac. D. Wysocka, „Przegląd Prawosławny” 2001, nr 4.
[Google Scholar]

Sawicki D., Modlitwa Jezusowa i jej wpływ na rozwój duchowości, „Elpis” 2002, z. 6.
[Google Scholar]

Serafin Sarowski, O poście, przeł. J. Charkiewicz, „List Informacyjny. Pismo Rady Diecezjalnej Młodzieży przy Diecezji Białostocko-Gdańskiej” 1989 (3).
[Google Scholar]

Serafin Sarowski, Ogień ducha świętego, przeł. H. Paprocki, Białystok 1992.
[Google Scholar]

Słowo o Bogu i człowieku. Myśl religijna Słowian Wschodnich doby staroruskiej, przeł. R. Łużny, Kraków 1995.
[Google Scholar]

Smykowska E., By poznać prawosławie (recenzja książki J. Pryszmonta, Życie chrześcijańskie jako realizacja zbawienia. Doktryna moralna biskupa Teofana pustelnika), „Więź” 1980, nr 1.
[Google Scholar]

Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. I, Białystok-Ryboły 1994.
[Google Scholar]

Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. II, Białystok-Ryboły 1996.
[Google Scholar]

Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. III, Białystok-Ryboły 1998.
[Google Scholar]

Sosna G., Wstępna bibliografia chrześcijaństwa wschodniego. Druki polskojęzyczne okresu współczesnego, cz. IV, Białystok 2003.
[Google Scholar]

Špidlik T., La doctrine spirituelle de Théophane le Reclu Le Cœur et l’Esprit, Roma 1965.
[Google Scholar]

Špidlik T., Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, przeł. J. Dembska, Warszawa 2000.
[Google Scholar]

Špidlik T., Wielcy mistycy rosyjscy, przeł. J. Dembska, Kraków 1996.
[Google Scholar]

Stabińska J. OSB, Święty Serafin Sarowski, „Przewodnik Katolicki” 1975, nr 3.
[Google Scholar]

Św. Teofan Rekluz, Droga do zbawienia, przeł. P. Nikolski, Kraków 2002.
[Google Scholar]

Św. Teofan Rekluz, Słowo o modlitwie, przeł. P. Nikolski, Kraków 2003.
[Google Scholar]

Święci Rosyjscy. Serafin z Sarowa, „Zorza” 1988, nr 1.
[Google Scholar]

Święty Serafin z Sarowa, Żywot i pouczenia, Hajnówka 1999 (przeł. Strach).
[Google Scholar]

Świtkiewicz A., Próba rekonstrukcji myśli Grzegorza Palamasa w artykule B. Krivocheine’a pt. Asketiczeskoje i bogosławskoje uczenije sw. Grigorija Palamy, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 1997, nr 3.
[Google Scholar]

Teologia i kultura Starej Rusi, red. W. Hryniewicz, J. Gajek (seria: Teologia w Dialogu, t. 7), Lublin 1993.
[Google Scholar]

Tofiluk J., Hezychazm i jego wpływ na rozwój duchowości, „Elpis” 2002, z. 6.
[Google Scholar]

Trzcińska I., Wstęp, [w:] J.-Y. Leloup, Hezychazm. Zapomniana tradycja modlitewna, przeł. H. Sobieraj, Kraków 1996.
[Google Scholar]

Wyszomirski T., Prawosławny kościół rosyjski, „Novum” 1978, nr 2.
[Google Scholar]